W Kościele prawosławnym Wielki Post jest poprzedzony 4-tygodniowym okresem przygotowawczym. Pierwsza niedziela poświęcona jest historii celnika i Faryzeusza, druga zaś opowiada o Synu Marnotrawnym. W niedzielę trzeciego tygodnia tego okresu przypomina się o mającym nadejść Sądzie Ostatecznym. Dzień ten nazywany jest Niedzielą mięsopustną, gdyż jest ostatnim dniem przed Wielkanocą, w którym można spożywać mięso. Ostatnia niedziela przed Wielkim Postem nazywana jest Niedzielą seropustną lub Niedzielą Przebaczenia. W tym czasie Kościół napomina wiernych, że warunkiem pełnego przygotowania się do przeżywania postu i świąt Wielkiejnocy jest darowanie sobie nawzajem przewinień, podkreślone obrzędem wybaczenia, który następuje po wieczornym nabożeństwie.
Trwający 40 dni Wielki Post ustanowiony został już w czasach apostolskich pod wpływem przykładu Jezusa Chrystusa, który po Chrzcie w Jordanie przez 40 dni pościł i modlił się w samotności (Mt 4, 2), oraz na wzór postów w Starym Testamencie. Wielki Post jest także nawiązaniem do starotestamentowej „dziesięciny”, zwyczaju ofiarowywania Bogu dziesiątej części wszystkich dóbr osiągniętych swą pracą. Po odliczeniu wszystkich sobót i niedziel od 7 tygodni postu i uwzględniwszy Wielką Sobotę aż do północy otrzymamy 36 i pół dnia, czyli dziesiątą część roku. Czas trwania Wielkiego Postu był w starożytności wszędzie jednakowy, lecz nie we wszystkich Kościołach zaczynał się on i kończył jednocześnie. Poczynając od IV-go w. na Wschodzie ustalono początek postu na poniedziałek po Niedzieli seropustnej natomiast zakończenie na Wielką Sobotę. Post ten ma szczególne znaczenie ponieważ przez mękę i zmartwychwstanie Chrystusowe otrzymaliśmy dar przyszłego zmartwychwstania i życia wiecznego, dlatego też aby osiągnąć te dobra winniśmy naśladować Chrystusa w Jego czystości i świętości. Wielki Post sprzyja duchowemu doskonaleniu się, pozwala poskromić żądze, zwalczyć grzech i pojednać się z Bogiem. Poprzez skruchę, pokorę, wzmożoną modlitwę i wstrzemięźliwość człowiek zdolny jest do duchowego odnowienia.
Przez cały ten okres w środę i piątek sprawowana jest Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów, w soboty Liturgia św. Jana Ztotoustego (oprócz Wielkiej Soboty), a w niedziele Liturgia św. Bazylego. W poniedziałek, wtorek i czwartek w Wielkim Poście Liturgia nie jest sprawowana. Podczas wszystkich obrzędów wielkopostnych odmawiana jest modlitwa św. Efrema Syryjczyka, której towarzyszą pokłony do ziemi. Przez pierwsze cztery dni postu wieczorem w cerkwiach czytany jest Wielki kanon pokutny św. Andrzeja z Krety, składający się z 250 troparionów nawołujących do pokuty, podczas których na wezwanie „Zmiłuj się nade mną, Boże zmiłuj się nade mną” wierni składają pokłony. Kanon jest utworem, w którym na licznych przykładach postaci ze Starego i Nowego Testamentu ukazana jest droga duszy ludzkiej od największego upadku do świętości. Dusza ludzka wezwana jest do otrząśnięcia się z grzechu. W cztery pierwsze dni kanon czytany jest fragmentami natomiast w piątym tygodniu Postu, we środę na utrenii, w całości.
W sobotę pierwszego tygodnia postu Cerkiew czci pamięć św. męczennika Teodora Tirona. Podczas prześladowań chrześcijan odmówił on złożenia hołdu pogańskim bóstwom i został w 306 r. spalony na stosie. 50 lat później, gdy cesarz Julian Apostata rozkazał kropić krwią zwierząt ofiarnych żywność na bazarach Konstantynopola, święty objawił się biskupowi stolicy cesarstwa i uprzedził tym samym chrześcijan o podstępie. Chrześcijanie przez cały tydzień jedli tylko „koliwo” – gotowaną pszenicę z miodem. Na pamiątkę tego wydarzenia w cerkwiach odprawia się kanon ku czci św. Teodora i poświęca się ,,koliwo”.

 

Pierwsza niedziela Wielkiego Postu to święto Zwycięstwa (Triumfu) Ortodoksji, ustanowione w 842 r. w Konstantynopolu na pamiątkę zwycięstwa nad ikonoklazmem i przywrócenia kultu ikon w Kościele prawosławnym. W tym dniu w cerkwiach na anałoju wystawiane są ikony Chrystusa i Matki Bożej, podczas specjalnego obrzędu nazywanego obrzędem prawosławia wspomina się Ojców Kościoła i wszystkich obrońców wiary, a także wygłaszane są klątwy przeciwko heretykom. W molebnie Kościół modli się o umocnienie w wierze i nawrócenie dla tych, którzy błądzą. Druga niedziela Wielkiego Postu zwana jest niedzielą „oświecającego postu” (swietotwornych postów). Post określony jest w nabożeństwie jako środek zwycięstwa nad grzechem i oświecenia przez łaskę Bożą. W tym dniu Cerkiew czci pamięć św. Grzegorza Pałamy, arcybiskupa Salonik w Grecji, żyjącego w XIV w., wybitnego teologa prawosławnego. Trzecia niedziela postu (krestopokłonnaja) to czas adoracji Chrystusa Ukrzyżowanego, kiedy to podczas Całonocnego Czuwania wynoszony jest na środek świątyni przystrojony kwiatami Krzyż święty. W czasie gdy chór śpiewa troparion: „Krzyżowi Twojemu kłaniamy się Panie i święte Zmartwychwstanie Twoje sławimy”, wierni na klęczkach całują krzyż, który na środku cerkwi pozostaje do piątku, a potem uroczyście zostaje wniesiony do części ołtarzowej. Czwarta niedziela Postu poświęcona jest św. Janowi Klimakowi (Lestwicznikowi). Był to pobożny mnich żyjący na przełomie V i VI w. Przez 40 lat prowadził pustelniczy tryb życia, zasłynął licznymi cnotami i mądrością. Pod koniec życia wybrany został przełożonym klasztoru na Synaju. Pozostawił po sobie dzieło zwane Drabiną raju, w której na podstawie doświadczeń świętobliwych mnichów, oraz własnego, przedstawił trzydzieści trzy stopnie duchowego doskonalenia się człowieka. Piąta niedziela Wielkiego Postu podaje wiernym za wzór św. Marię z Egiptu, która podniosła się z największego upadku i wzniosła na wyżyny świętości. Żyła ona na przełomie V i VI w. Po swym nawróceniu przez czterdzieści osiem lat trwała w modlitwie, poście i skrusze za swe grzechy.
Czterdziestodniowy post kończy się w piątek szóstego tygodnia. W obrzędy Wielkiego Tygodnia wprowadza Kościół Niedziela Palmowa – święto ustanowione na cześć wjazdu Jezusa do Jerozolimy.

oprac. Krzysztof Aleksiuk 

Praktyczne zasady Wielkiego Postu

bp Kallistos Ware, Znaczenie Wielkiego Postu, „Arche. Wiadomości Bractwa” 3-4 (30-31) 1998, s. 47-48.

Zasady postu

O czym dokładnie mówią reguły w tym rozwiniętym już wzorcu Wielkiego Postu? Ani w starożytnych, ani w nowożytnych czasach nie było nigdy absolutnej jednorodności, ale większość prawosławnych autorytetów jest zgodna co do następujących zasad:
1. W tygodniu między Niedzielą o Celniku i Faryzeuszu a Niedzielą o Synu Marnotrawnym stosuje się ogólną dyspensę od jakiegokolwiek postu. Mięso i inne produkty pochodzenia zwierzęcego wolno jeść nawet w środę i piątek.
2. W następnym tygodniu, nazywanym często „Tygodniem Karnawału”, zwyczajowo przestrzega się postu w środę i piątek. Poza tym nie obowiązuje żadna szczególna wstrzemięźliwość.
3. W tygodniu poprzedzającym Wielki Post zakazuje się spożywania mięsa, ale jajka, ser i inny nabiał można jeść we wszystkie dni, ze środą i piątkiem włącznie.
4. W zwykłe dni tygodnia (od poniedziałku do piątku włącznie) przez siedem tygodni Wielkiego Postu ogranicza się zarówno ilość posiłków spożywanych w ciągu dnia, jak i dozwolone rodzaje pokarmów. Jednak kiedy pozwala się na spożycie posiłku, nie ma wyznaczonego limitu ilości jedzenia.
W zwykłe dni w pierwszym tygodniu post jest szczególnie surowy. Według surowej praktyki w przeciągu pierwszych pięciu dni spożywa się tylko dwa posiłki – jeden w środę, drugi zaś w piątek – w obu przypadkach po Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów. Tych, którzy czują się na siłach, zachęca się do przestrzegania absolutnego postu. Ci, dla których jest to niemożliwe, mogą jeść we wtorek i czwartek (ale, jeśli to możliwe, nie w poniedziałek) wieczorem, już po Wieczerni, kiedy to mogą spożyć chleb i wodę, herbatę lub sok owocowy, lecz nie gotowany posiłek. Należy natychmiast dodać, iż reguły te są powszechnie łagodzone. W czasie posiłków w środę i piątek zaleca się kserofagię (dosłownie: „suche jedzenie”). Dokładnie rzecz biorąc chodzi tu o spożywanie tylko warzyw gotowanych na wodzie z solą, jak również tylko takich produktów jak owoce, orzechy, chleb i miód. W praktyce w czasie dni kserofagii dozwolone są także ośmiornice i zwierzęta wodne posiadające muszlę, podobnie jak margaryna roślinna i olej roślinny, prócz oleju z oliwek. Ale następujące kategorie żywności są definitywnie wykluczone:
– mięso,
– nabiał (ser, mleko, masło, jaja, tłuszcz zwierzęcy, słonina),
– ryby (tj. ryby z ośćmi),
– olej (tj. olej z oliwek) i wino (tj. wszelkie napoje alkoholowe).
W zwykłe dni tygodnia (od poniedziałku do piątku włącznie) w drugim, trzecim, czwartym, piątym i szóstym tygodniu dozwolony jest jeden posiłek dziennie – po południu po Wieczerni i w czasie posiłku obowiązuje kserofagia.
Wielki Tydzień. Przez pierwsze trzy dni jest jeden posiłek dziennie i wtedy przestrzega się kserofagii. Niektórzy jednak próbują w tych dniach przestrzegać absolutnego postu lub spożywać tylko niegotowane jedzenie, podobnie jak w pierwszych dniach pierwszego tygodnia.
W Wielki Czwartek spożywa się tylko jeden posiłek, z winem i olejem (tzn. olejem z oliwek).
W Wielki Piątek ci, którzy mają siłę, przestrzegają praktyki wczesnego Kościoła i zachowują absolutny post. Kto nie czuje się na siłach, może jeść chleb z odrobiną wody, herbaty lub soku owocowego, ale dopiero po zachodzie słońca, a przynajmniej po pokłonieniu się Płaszczenicy w czasie Wieczerni.
W Wielką Sobotę w zasadzie nie ma posiłku, gdyż według starożytnej praktyki po zakończeniu Liturgii św. Bazylego wierni pozostawali w cerkwi na czytanie Dziejów Apostolskich i dla pokrzepienia dawano im odrobinę chleba, suszonych owoców i szklankę wina. Jeśli, jak to zazwyczaj ma miejsce obecnie, wracają oni na posiłek do domu, mogą użyć wina, ale nie oleju, albowiem w tą jedną sobotę, jedyną spośród wszystkich sobót roku, olej z oliwek nie jest dozwolony.
Zasada kserofagii jest łagodzona w następujące dni:
W soboty i niedziele w Wielkim Poście, za wyjątkiem Wielkiej Soboty, można spożywać dwa główne posiłki w tradycyjnej formie, około południa i wieczorem, z winem i olejem z oliwek, ale nie jest dozwolone mięso, nabiał i ryby.
W Święto Zwiastowania i Niedzielę Palmową dozwolona jest ryba, podobnie wino i olej, ale nie mięso i nabiał. Jeśli Święto Zwiastowania wypada, w któryś z czterech pierwszych dni Wielkiego Tygodnia, dozwolone jest wino i olej, ale nie ryby. Jeśli wypada ono w Wielki Piątek lub Wielką Sobotę, dozwolone jest wino, ale nie ryby czy olej.
Wino i olej dozwolone są w następujące dni, o ile wypadają one w zwykłe dni drugiego, trzeciego, czwartego, piątego lub szóstego tygodnia:
– Pierwsze i Drugie Znalezienie Głowy św. Jana Chrzciciela,
– Dzień Czterdziestu Męczenników Sebastyjskich,
– Wigilia Zwiastowania,
– Sobór Archanioła Gabriela,
– Święto parafialne lub danego klasztoru.
Wino i olej są również dozwolone w środę i czwartek piątego tygodnia ze względu na Całonocne Czuwanie, podczas którego czytany jest Wielki Kanon. Wino dozwolone jest – i według niektórych autorytetów, również olej – w piątek tego samego tygodnia ze względu na Całonocne Czuwanie, podczas którego czytany jest Akatyst do Bogurodzicy.
Zawsze twierdzono, iż te zasady postu powinny być łagodzone w przypadku osób starszych lub słabego zdrowia. Obecnie praktykuje się łagodzenie pełnej surowości postu nawet wobec osób zdrowych. Tylko niewielu prawosławnych próbuje teraz przestrzegać absolutnego postu w poniedziałek, wtorek i czwartek pierwszego tygodnia lub przez pierwsze trzy dni Wielkiego Tygodnia – zazwyczaj spożywa się dwa gotowane posiłki zamiast jednego. Od drugiego do szóstego tygodnia postu wielu prawosławnych używa wina i być może również oleju we wtorki i czwartki oraz, rzadziej już, również w poniedziałki. Często pozwala się w tych tygodniach na jedzenie ryby. Należy przy tym wziąć pod uwagę indywidualne warunki każdego, na przykład sytuację samotnej osoby prawosławnej mieszkającej w jednym domu z nie-prawosławnym lub zmuszonej jeść w stołówce – zakładowej czy też szkolnej. W przypadku niepewności należy poprosić o radę swego ojca duchownego. Zawsze należy brać pod uwagę to, iż „nie jesteście pod zakonem, lecz pod łaską” (Rz 6, 14) i „że litera zabija, duch zaś ożywia” (2 Kor 3, 6). Reguły postu, choć należy traktować je poważnie, nie powinny być interpretowane z zawziętym i pedantycznym rygoryzmem; „albowiem Królestwo Boże, to nie pokarm i napój, lecz sprawiedliwość i pokój, i radość w Duchu Świętym” (Rz 14, 17).

tłumaczenie s. Nikolaja (Aleksiejuk)

Kalendarium nowego roku liturgicznego, „Wiadomości Prawosławnej Diecezji Białostocko-Gdańskiej” 3(32) 2002, s. 13-14.

Wielki Post

W okresie Wielkiego Postu od poniedziałku do piątku jemy bez oleju, w soboty i niedziele jemy z olejem (za wyjątkiem Wielkiego Tygodnia, kiedy jemy bez oleju – jedynie w Wielki Czwartek jemy z olejem).
Poza tym pozwala się na olej:
– w I i II odnalezienie głowy św. Jana Chrzciciela (24 II/9 III) – za wyjątkiem środy i piątku,
– 40 męczenników (9/22 III) – za wyjątkiem środy i piątku,
– środa piątego tygodnia Wielkiego Postu (przed czytaniem Wielkiego Kanonu),
– czwartek piątego tygodnia Wielkiego Postu (Stojanije Marii Egipcjanki),
– Wielki Czwartek,
– w przeddzień Zwiastowania (24 III/6 IV) – w Wielkim Tygodniu tylko w Wielki Czwartek,
– Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie (25 III/7 IV) – w Wielkim Tygodniu pozwala się jedynie w Wielki Poniedziałek, Wtorek, Środę i Czwartek – w Wielki Piątek bez oleju,
– sobór arcystratega Gabriela (26 III/8 IV) – za wyjątkiem Wielkiego Tygodnia.

Poza tym pozwala się na rybę w święta:
– Zwiastowania Najświętszej Marii Pannie (25 III/7 IV) – oprócz Wielkiego Tygodnia,
– Wjazd Chrystusa do Jerozolimy,
– w Sobotę Łazarza przed Niedzielą Palmową można jeść rybią ikrę.
(…)

Należy wiedzieć, że:
(…)
4. Jeżeli święto Zwiastowania Najświętszej Marii Pannie (25 III/7 IV) wypadnie w jakikolwiek dzień Wielkiego Postu do Wjazdu Pańskiego do Jerozolimy wówczas można jeść rybę. Jeśli zaś wypadnie w Wielkim Tygodniu do Wielkiego Czwartku można jeść z olejem; w Wielki Piątek – bez oleju. (…)
6. W czasie świąt Podwyższenia Krzyża Pańskiego (14/27 IX) (…) nie można jeść ryby, tylko olej.
7. (…) w trzeci tydzień przed Wielkim Postem, Paschalny Tydzień i tydzień po Pięćdziesiątnicy można jeść mięso (mnisi – ser i jajka).
8. Ostatniego tygodnia przed Wielkim Postem można jeść ser i jajka.
9. W okresie od Paschy do Świętej Trójcy można jeść w środy i piątki rybę.

Pamiętajmy, że:

1. W święto Podwyższenia Krzyża Pańskiego (14/25 IX) podczas nabożeństwa wynosi się na środek cerkwi krzyż, który leży na anałoju do 21 IX/2 X. (…)
5. W piątek pierwszego tygodnia Wielkiego Postu podczas Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów po zaamwonnoj molitwie służy się molebień do św. Teodora Tirona i błogosławi się koliwo (gotowane ziarno pszenicy z miodem).
6. W sobotę wieczorem przed Niedzielą Palmową dokonuje się poświęcenia wierzb.
7. W Wielki Czwartek wieczorem, podczas czytania 12 fragmentów Ewangelii wierzący trzymają zapalone świece.
8. W Wielki Piątek wynosi się Płaszczanicę i ma miejsce Czyn Pohrebienija Jezusa Chrystusa, podczas którego wierni trzymają zapalone świece.
9. W Wielką Sobotę po zakończeniu Liturgii błogosławi się chleb i wino oraz słodkie suszone owoce.
10. W czasie Liturgii w święto Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa po zaamwonnoj molitwie błogosławi się Artos, który później rozdrabnia się i rozdaje wiernym. Po Liturgii dokonuje się poświęcenia pokarmów – mięsa, jajek, sera (w naszej tradycji czynimy to w sobotę w ciągu dnia).
11. W Paschalny Piątek po Liturgii dokonuje się małego poświęcenia wody.
12. W środę czwartego tygodnia po Pasce świętuje się tzw. połowę czasu od Paschy do Pięćdziesiątnicy i ma miejsce małe poświęcenie wody.
(…)